رازهای ناگفته از زندگی فردوسی: نگاهی تازه به شاعری که حماسه‌ای جاودان آفرید

اختلاف مذهبی بین فردوسی و محمود غزنوی؟

نخستین فرضیه، که محبوب بسیاری از خوانندگان شاهنامه و حتی برخی پژوهشگران بوده، بر این اساس است که فردوسی شیعه بود و سلطان محمود، سنی متعصبی که نسبت به شعرا و نخبگان شیعه روی خوش نشان نمی‌داد. شاهنامه در بسیاری از بخش‌ها آشکارا به گرایش فردوسی به تشیع اشاره می‌کند. از جمله تمجیدهای مستقیم او از خاندان پیامبر و پنج‌تن، که گاه با صراحتی کم‌نظیر در میان شاعران هم‌عصر او بیان شده است. این تصویر، وقتی در کنار چهره‌ای مستبد و اهل قدرت مانند محمود قرار گیرد، به‌راحتی به روایتی جذاب و قهرمان‌محور می‌انجامد: شاعر مظلوم شیعه در برابر پادشاه متعصب سنی.

اما متأسفانه این روایتِ زیبا، شواهد تاریخی قانع‌کننده‌ای ندارد. از جمله مهم‌ترین نقدهایی که به این فرضیه وارد شده، ذکر نمونه‌هایی‌ست از روابط محمود با سایر چهره‌های شیعه، که نه‌تنها خصمانه نبوده، بلکه گاه بسیار صمیمانه نیز بوده است. برای مثال، شاعری به‌نام غزایری رازی، هم‌عصر فردوسی و از ساکنان شهر ری، در یکی از قصاید خود به روشنی از پنج‌تن نام می‌برد و اعتقاد خویش به شفاعت آنان را بیان می‌کند:

مرا شفاعت این پنج تن بسنده بود
که روز حشر بدین پنج تن رسانم تن
بهین خلق و برادر شد، دختر و دو پسر،
محمد و علی و فاطمه، حسین و حسن.

با این حال، همین شاعر در قصیده‌ای دیگر، سلطان محمود را به‌شدت می‌ستاید و در ازای آن، پاداشی هنگفت دریافت می‌کند. چنان‌که در یکی از ابیات با طعنه می‌گوید:

روا بود که ز بس بار شکر نعمت شاه،
فغان کنم که ملالم گرفت از این اموال.

اگر سلطان محمود با شاعران شیعه مشکل داشت، چنین رفتاری از او بعید می‌نمود. افزون بر این، در کتاب نقض اثر عبدالجلیل قزوینی، که اثری شیعی در رد متعصبان سنی است، به نکاتی اشاره شده که فرض تعصب مذهبی محمود را بیش از پیش زیر سؤال می‌برد. در این کتاب، نویسنده شیعه برای رد گفته‌های ضدشیعیِ یک نویسنده سنی‌مذهب، مثال‌هایی از روابط حسنه سلاطین و خلفا با شیعیان می‌آورد، از جمله این‌که سلطان محمود یکی از دخترانش را به ازدواج یکی از خاندان‌های شیعه درآورده بود. این نمونه‌ها به‌وضوح نشان می‌دهد که روابط مذهبی در آن دوران الزاماً سیاه و سفید و ایدئولوژیک نبوده، و پادشاهی مانند محمود، در موارد متعددی با شیعیان تعامل داشته است.

دعوای ترک و ایرانی؟

فرضیه دوم بر نوعی تعارض قومی بین فردوسی و محمود تکیه دارد. فردوسی، شاعری ایرانی‌تبار و میراث‌دار طبقه دهقان بود، در حالی‌که محمود، فرزند یک غلام ترک و نماینده حکومتی ترک‌تبار در ایران آن روزگار. از آن‌جا که در شاهنامه شخصیت‌های منفی اغلب تورانی یا ترک‌نژادند، گفته می‌شود که محمود با محتوای این اثر احساس بیگانگی یا حتی تهدید کرده است.

اما این فرضیه هم از جوانب مختلف قابل نقد است. نخست اینکه تصویر ترکان در شاهنامه، برخلاف تصور رایج، یک‌سویه نیست. در کنار افراسیاب، چهره‌هایی همچون پیران ویسه نیز وجود دارند که در روایت فردوسی، انسان‌هایی خردمند، باوفا و گاه حتی تراژیک‌اند. افزون بر آن، شاهنامه بر اساس روایت‌های کهنی چون شاهنامه ابو‌منصوری نوشته شده؛ کتابی که در زمان نگارش، محبوب طبقات مختلف در ایران بوده و محتوای آن پیشاپیش برای بسیاری آشنا بوده است. بنابراین، بعید است که محمود و اطرافیانش از این روایات شگفت‌زده شده باشند.

دوم اینکه خود محمود از مادری ایرانی‌تبار و از خاندان زابلی بود. بسیاری از شاعران درباری، از جمله فرخی سیستانی، در اشعار خود بارها از او با لقب «شاه زاولستانی» یاد کرده‌اند:

شه زاولستان محمود، قاضی سر گردن‌کشان هفت کشور.

اگر محمود با هویت ایرانی در تعارض بود، نمی‌بایست چنین ابیاتی را می‌پذیرفت، چه رسد به آن‌که پاداش دهد. همچنین همسر محمود نیز از طبقه آزادگان ایرانی بود و خود محمود نیز در تربیت فرزندانش، به فارسی‌گویی و آداب ایرانی توجه نشان می‌داد. در مجموع، شواهد نشان می‌دهد که غزنویان، نه‌تنها با فرهنگ ایرانی مشکل نداشتند، بلکه می‌کوشیدند خود را به آن وابسته و متصل نشان دهند.

دربار پادشاهان و پشت صحنه‌ی آن

و اما سومین فرضیه، که شاید از همه منطقی‌تر باشد، به موقعیت اجتماعی و فرهنگی خود فردوسی بازمی‌گردد. برخلاف عنصری و دیگر شاعران دستگاه غزنوی، فردوسی هرگز شاعر درباری نبود. شاهنامه، پروژه‌ای شخصی و فرهنگی بود، نه درباری و تبلیغاتی. ابیات معدودی که فردوسی در ستایش سلطان محمود سروده، از منظر زبانی، ساختار و حتی شور عاطفی، فاصله بسیاری با مدایح رسمی شاعران درباری دارد.

مدح فردوسی از محمود در حد چند بیت است:

بدین نام بر کردم از بام بام،
به نام شهنشاه گردن‌فراز.

خداوند تاج و خداوند تخت،
جهاندار و بیدار و پیروز بخت.

شعرهایی محترمانه، اما خشک و فاقد آن شور و اغراقی که معمولاً سلطان از شاعران درباری‌اش انتظار داشت. حال آن‌که اگر به قصاید شاعری مانند عنصری نگاه کنیم، حجم و شدت چاپلوسی شگفت‌انگیز است:

خسرو مشرق یمین دولت، آن شاه عجم،
کافرینش بر سر دولت همی افسر شود.

کافری را کو موافق شد، بدل مومن شود،
مومن آن را کو مخالف شد، بدل کافر شود.

این حجم از تملق، دقیقاً چیزی بود که در فرهنگ سیاسی دربارهای آن زمان پسندیده و پاداش داده می‌شد. فردوسی، به‌دلایل شخصیتی و فرهنگی، اهل چنین سبکی نبود. حتی در زمانی که از فقر به‌ستوه آمده بود، حاضر نشد دست از استقلالش بردارد. طنز ماجرا آن‌جاست که شاعری که کتابش «شاهنامه» نام دارد، در تمام عمرش از دربارها دوری می‌کرد. همین استقلال، که امروزه مایه افتخار ماست، همان چیزی بود که سلطان محمود نمی‌توانست با آن کنار بیاید.

در مجموع، نه تعصب مذهبی، نه تقابل قومی، و نه خصومت آشکار، هیچ‌کدام به‌تنهایی نمی‌تواند علت نادیده گرفتن شاهنامه از سوی دربار غزنوی باشد. آن‌چه بیش از همه محتمل است، شکاف فرهنگی و زبانی عمیقی‌ست بین دنیای شعری فردوسی و ذائقه قدرت دربار غزنه؛ شکافی که شاعر را در حاشیه نگاه داشت، اما در حافظه ملت، به جایگاهی رساند که هیچ سلطانی هرگز بدان نرسید.